بانکداری الکترونیکی

باسلام خدمت همکلاسی های عزیز ازانجاییکه بنده دربانک صادرات مشغول بکارهستم خواستم شماراباگوشه ای ازبانکداری نوین که دراینده برایتان مفید می باشداشنا سازم امیدوارم این مطالب مثمرثمر واقع گردد.مهدی عبدی 

تاریخچه پیدایش بانکداری الکترونیکی

توسعه شگفت‌انگیز فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهای پولی و بانکی جهان, علاوه بر تسهیل امور برای مشتریان بانکها, روشهای جاری بانکداری را متحول و دگرگون کرده است.

فناوری بانکها, فناوری پردازش, ثبت, نگهداری, تغذیه و تبادل اطلاعات مشتریان است این فناوری به تدریج تکامل یافت, و همراه با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) متحول گردید. چند دهه اخیر تحولات شگرفی در نظام بانکداری به وجود آمده است این تحولات را به چهار دوره می‌توان تقسیم نمود. در هر دوره تا حدی رایانه و نرم‌افزار جایگزین انسانها و کاغذ شده‌اند. هر دوره از تکامل برای مدیران نظام بانکی این امکان را فراهم نموده است که اوقات تلف شده را در شرایط کار رقابتی به حداقل برسانند و در گستره بالاتری به ارائه خدمت بپردازند. به عبارت دیگر فناوری جدید و الکترونیکی شدن بانکداری به آنها این امکان را می‌دهد که سرعت, کیفیت, دقت, هزینه و تنوع خدمات خود را افزایش دهند.( منوچهری,1380)

در ادامه چهار دوره تحول در نظام بانکداری تشریح خواهند شد:

الف ـ دوره اول : اتوماسیون پشت باجه

در این دوره که نقطه آغازین کاربرد رایانه در نظام بانکداری می‌باشد با استفاده از رایانه‌های مرکزی, اطلاعات و اسناد کاغذی تولید شده در شعب, به صورت دسته‌ای به مرکز ارسال و شبانه پردازش روی آنها انجام می‌شود. در این دوره کاربرد اصلی رایانه محدود به ثبت دفاتر و تبدیل کاغذ به فایلهای رایانه‌ای است. در این دوره عملیات اتوماسیون تأثیری در جهت رفاه مشتریان بانکها ایجاد ننموده و تأثیر رقابتی نیز بین بانکها بر جای نگذاشت. در طول این دوره سیستمهای پردازش دسته‌ای و سیستمهای بزرگ رایانه‌ای به خدمت گرفته شدند و تنها تأثیر اتوماسیون در آن دوره ایجاد دقت و سرعت در موازنه حسابها بود.

ب ـ دوره دوم : اتوماسیون جلوی باجه

این دوره از زمانی آغاز می‌شود که کارمند شعبه در حضور مشتری عملیات بانکی را به صورت الکترونیکی ثبت و دنبال می‌کند. در این دوره کارمندان شعب قادر شدند به صورت پیوسته به حسابهای جاری دسترسی داشته باشند. در این دوره بانکها مجبور بودند برای نیل به اتوماسیون جلوی باجه, از شبکه‌های مخابراتی موجود که در اختیار و انحصار شرکتهای دولتی بود و استفاده از آنها نه تنها از نظر فناوری محدود, بلکه از لحاظ هزینه‌ای بسیار گران بود, استفاده نمایند. در این دوره بانکها نتوانستند کارکنان خود را کاهش دهند زیرا هنوز نیاز به افرادی که پاسخگوی مراجعین به بانکها باشند وجود داشت. از طرف دیگر نرم‌افزارهای به کار گرفته شده در این دوره, کماکان غیریکپارچه و جزیره‌ای بودند. به عبارت دیگر برای هر نوع عملیات, نرم‌افزار خاص طراحی شده و ارتباط نرم‌افزارها با یکدیگر محدود بود.

ج ـ دوره سوم : متصل کردن مشتریان به حسابهایشان

در این دوره که از اواسط دهه 80 آغاز شد امکان دسترسی مشتریان به حسابهایشان فراهم گردید. یعنی مشتری از طریق تلفن یا مراجعه به دستگاه خودپرداز (ATM) و استفاده از کارت هوشمند یا کارت مغناطیسی یا کامپیوتر شخصی به حسابش دسترسی پیدا می‌کند و ضمن انجام عملیات دریافت و پرداخت, نقل و انتقال وجوه به صورت الکترونیکی انجام می‌دهد.

بنابراین می‌توان گفت در این دوره عملیات بانکی به صورت دستی ـ الکترونیکی درمی‌آید. در این دوره نظام بانکی با دو مشکل اساسی مواجه می‌باشد. یکی عدم یکپارچگی سیستمهای مکانیزه, جزیره‌ای بودن و ناهماهنگی آنها جهت ارائه خدمات به مشتریان, و دیگری تکامل نیافتگی خطوط مخابراتی و ارتباطی سریع, گسترده و مطمئن و همچنین فقدان پروتکلهای ارتباطی لازم برای متصل نمودن شعب بانکها به یکدیگر و اتصال مشتریان به شعب. مهمترین ویژگیهای دوره سوم که آن را از دوره‌های قبل و بعد متمایز می‌سازد عبارتند از توسعه جزیره‌ای سیستمهای مکانیزه در جلوی باجه و پشت باجه و همچنین توسعه سیستمهای ارتباطی مشتریان با حسابهایشان مثصل خودپرداز (ATM) و تلفن‌بانک و فاکسی‌بانک.

د ـ دوره چهارم : یکپارچه‌سازی سیستمها و مرتبط کردن مشتری با تمامی عملیات بانکی

آخرین دوره تحول در نظام بانکی زمانی آغاز می‌شود که همه نتایج به دست آمده از سه دوره قبل به طور کامل مورد توجه قرار گیرد و مشکلات آنها برطرف گردد و کلیه عملیات بانکی به طور الکترونیکی انجام شود. در این دوره هم بانک و هم مشتریان می‌توانند به طور دقیق و منظم اطلاعات مورد نیازشان را کسب نمایند. گرچه آهنگ این تحولات متفاوت است اما این چهار دوره به طور یکسان در صنعت بانکداری روی خواهد داد. در دوره چهارم به منظور رسیدن به یکپارچگی و ساماندهی سیستم‌های مکانیزه بانکی, بانکها به یکی از دو جهت زیر تأکید دارند::

1ـ تلاش برای استانداردسازی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در سیستمهای رایانه‌ای موجود.

2ـ تلاش برای ایجاد سیستمهای یکپارچه صرف نظر از سیستمهای جزیره‌ای که قبلاً به وجود آمده است.( چشه فراهانی 1386)

تعریف بانکداری الکترونیک:

فراهم آوردن امکاناتی برای مشتریان که با استفاده از آنها بتوانند بدون نیاز به حضور فیزیکی در بانک در هر ساعت از شبانه روز از طریق کانال های ارتباطی ایمن، عملیات بانکی خود را انجام دهند.(کهزادی 1380)

استفاده از تکنولوژی پیشرفته شبکه های مخابراتی برای انتقال منابع به صورت الکترونیکی در سیستم بانکداری است . این خدمات سریع بوده و از قابلیت دسترسی لحظه ای برخوردارند.

انواع بانکهای الکترونیک

v   بانکهای دوگانه ((brick and click

ترکیبی از کانال های تحویل الکترونیکی و بانکداری سنتی است.بانک هایی که فعالیت بانکداری مرسوم را که در آن خدمات بانکی با مراجعه مستقیم مشتریان و در محلی مانند اداره انجام میشود همراه با ارائه خدمات بانکداری اینترنتی.

v     بانکهای مجازی   (virtual banks)

بانک مجازی بانکی است که صرفا تولیدات و خدمات خود را از طریق کانال های توزیع الکترونیکی بدون وجود شعبه انجام میدهد. این گونه بانک ها به علت صرفه جویی هایی که از هزینه های غیر متقیم بهره مند میشوند معمولا سودی بالاتر از حد متوسط ملی آن کشور پرداخت میکنند و صرفا در اینترنت موجود میباشد.( چشه فراهانی1386)

کانالهای ارائه خدمات بانکداری الکترونیک:

v    بانکداری اینترنتی (Internet banking)

v    بانکداری تلفنی   (Telephone banking)

v    بانکداری از طریق تلفن همراه(Mobile phone b)

v    بانکداری از طریق تلویزیون (Tv-based b)

دستگاه های خودپرداز (Automated teller machine)

(چشه فراهانی1386)

سطوح بانکداری اینترنتی

v   اطلاعات اساسی(basic information)

وب سایت هایی که اطلاعاتی را درباره محصولات و خدمات بانکی به مشتریان بانک و عموم مردم ارائه میدهند.

v   تعامل ساده (ارتباطی)(simple transactional)

وب سایت هایی که به مشتریان بانک اجازه میدهد تا درخواست هایی را برای خدمات مختلفی ارائه دهند,از تراز حساب های خود مطلع میشوند ولی اجازه ندارند حساب های خود را منتقل کنند.

تعامل پیشرفته(مبادلاتی) (advanced transactional).

وب سایت هایی که به مشتریان اجازه میدهد تا به شکل الکترونیکی,وجوهات را انتقال یا پرداخت هایی مثل قبض و دیگر تعاملات بانکی را به شکل انلاین انجام دهند.( Mircea Georgescu)

روشهای پرداخت الکترونیکی

v   پول الکترونیک (e-money)

پول الکترونیکی مانند, کارتهای اعتباری, چک الکترونیکی و موارد مشابه آن, فقط حاوی اطلاعات پولی نیست بلکه دارای خاصیت پول حقیقی است. وجه نقد الکترونیکی روشی برای پرداختهای رایانه‌ای و اینترنتی می‌باشد بدین نحو که یک فرد می‌تواند با انتقال یک عدد از یک رایانه به رایانه دیگر کالا یا خدمات مورد نیاز خود را تهیه کند این اعداد که نشان‌دهنده جمع پول واقعی فرد است به صورت کد درآمده و حالت استعاری دارد.

نقشها و وظایف پول الکترونیکی عبارت است از:

1ـ پول الکترونیکی ارزش را به صورت اطلاعات دیجیتالی و بدون وابستگی به حساب بانکی در خود نگه می‌دارد.

2ـ پول الکترونیکی می‌تواند از طریق انتقال اطلاعات دیجیتالی ارزش را به دیگری منتقل نماید.

3ـ پول الکترونیکی برای پرداخت‌های از راه دور مخصوصاً در شبکه‌های عمومی (مثل شبکه‌های ارتباطی و اینترنت), بسیار مناسب است.(راهوار,1379)

v   چک الکترونیک(e-check)

یک سند الکترونیکی شامل داده های زیر است:واحد پول مورد استفاده,مدت اعتبار چک,امضای الکترونیکی,فرد پرداخت کننده و دریافت کننده و شماره چک نام پرداخت کننده نام بانک و شماره حساب پرداخت کننده و مبلغ چک.

هویت افراد مرتبط در فرایند واگذاری و دریافت مخفی نمیماند اما پایین بودن هزینه پردازش و تسویه چک الکترونیکی به دلیل سود جستن از ارتباطات الکترونیکی استفاده از آن را توجیه میکند.( Mircea Georgescu)

امضای الکترونیکی

با گسترش کاربرد الکترونیک در عرصه کسب و کار و تجارت, اسناد هم از شیوه مبتنی بر کاغذ به شیوه الکترونیکی تبدیل می‌شود. و به تبع آن امضاء اسناد هم از حالت سنتی به امضاء الکترونیکی تبدیل می‌شود. امضاء الکترونیکی را گاهی امضاء دیجیتالی نیز می‌گویند. زیرا از اعداد و ارقام به عنوان امضاء استفاده می‌شود. این شیوه گاهی به رمزنگاری با کلیدهای عمومی و خصوصی نیز معروف است. بدین ترتیب که فرستنده پیام بر اساس مندرجات پیام از کلید خصوصی خود و یک برنامه رمزنگاری استفاده می‌کند تا یک امضائ رقمی تولید و به سند پیوست نماید. بنابراین امضای رقمی, واحد کوتاهی از داده است که با داده‌های سند یک رابطه ریاضی دارد و نهایتاً گیرنده پیام می‌تواند با کلید عمومی فرستنده و یک برنامه رمزنگاری, اصالت سند را مورد بررسی و تأیید قرار دهد.

v   کارتهای بانکی(bank cards)

کارت‌ها بر اساس شیوه تسویه به سه دسته کلی زیر تقسیم می‌شوند:

الف) کارت اعتباری

ب) کارت بدهکاری

ج) کارت هزینه

الف :کارت اعتباری ((Credit Card

کارت‌های اعتباری به منظور خرید کالا و خدمات و دریافت پول نقد صادر می‌شوند. این نوع کارت‌ها بسته به ارتباطات و قرارداد صادرکننده, می‌تواند در سطح ملی یا بین‌المللی کاربرد داشته باشد.

ب: کارت بدهکاری (Debit Card)

کارت‌های بدهکار از جمله کارت‌هایی است که مورد استفاده زیادی دارند, این کارت تقریباً به لحاظ عملیاتی شبیه کارت‌های اعتباری می‌باشد و از نظر ماهیت تقریباً معادل چک عمل می‌کند. میزان اعتبار کارت بدهکار بر اساس حساب بانکی دارنده کارت ]حساب دیداری یا حسابی مشابه[ تعیین می شود. به عبارت دیگر قبل از اینکه دارنده کارت خرید خود را انجام دهد باید معادل مبلغ خرید در حساب مربوطه وجه نقد داشته باشد.

ج: کارت هزینه ((Charge Card

کارت‌های هزینه بسیار شبیه کارت‌های اعتباری می‌باشند تفاوت آنها این است که در کارت‌های اعتباری میزان اعتبار, تعیین می‌شود و دارنده کارت مجاز است به اندازه اعتبار کارت, خرید انجام دهد و یا پول دریافت نماید, ولی کارت هزینه حد مشخص اعتباری ندارد و دارنده آن هر چه قدر بخواهد می‌تواند کالا و خدمات خرید نماید ولی پس از دریافت صورت‌حساب باید بدهی خود را تأدیه کند, تفاوت دیگر این نوع کارت با کارت‌های اعتباری این است که به وسیله این کارت‌ها نمی‌توان وجه نقد دریافت نمود.( Mircea Georgescu)

مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)

سیستم انتقال وجه به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها اطلاق می‌شود که به وسیله بانک‌ها و مؤسسات دیگر از قبیل اتاق پایاپای جهت انتقال وجه بین بانکها صورت می‌پذیرد. حال اگر این فعالیت‌ها بر مبنای کاغذ استوار باشد به آن شیوة پرداخت و ”انتقال مبتنی بر کاغذ“ گفته می‌شود و اگر این فعالیت‌ها از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات و به صورت الکترونیکی انجام پذیرد به آن ”انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می‌گویند.

شروع بکارگیری و توسعه سیستم‌های انتقال الکترونیکی در دنیا به دهه‌های 50  و 60 میلادی در آمریکا و اروپا برمی‌گردد. در این دوران بود که کارت‌های بانکی عرضه شد و مکانیزم‌های جدید اتاق پایاپای اتوماتیک به وجود آمد. هر چند که زمان زیادی از به وجود آمدن EFT می‌گذرد ولی گسترش فراگیر آن مربوط به دهه 90 میلادی, و پس از معرفی اینترنت و بکارگیری گسترده آن, می‌باشد.

هر چند که مفهوم انتقال وجه روشن است, ولی بر سر مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه توافق وجود ندارد زیرا از یک طرف بعضی‌ها تعاریف بسیار محدودی از آن ارائه نموده‌اند و فقط نوع خاصی انتقال الکترونیکی وجوه را EFT می‌دانند در مقابل بعضی‌ها EFT را در معنای بسیار وسیع بکار برده‌اند که حتی کل بانکداری الکترونیکی را در خود جای می‌دهد. در همه مفاهیم انتقال الکترونیکی وجوه یک وظیفه مهم وجود دارد و آن امکان دسترسی سریع و پیوسته به وجه می‌باشد.

(کهزادی, 1380)

انواع سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه

الف) بانکداری الکترونیکی مصرف‌کننده (بانکداری الکترونیکی در سطح مشتری)

ب) بانکداری الکترونیکی بین بانکی

ج) کارت‌های پلاستیکی (بانکی)

الف:بانکداری الکترونیکی مصرف‌کننده (در سطح مشتری)

منظور از بانکداری الکترونیکی مصرف‌کننده, آن بخش از بانکداری الکترونیکی می‌باشد که توسط اشخاص و مشتریان حقیقی بانک مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر آن بخشی از بانکداری است که مشتریان و مصرف‌کنندگان نهایی با آن سر و کار دارند. این بخش از بانکداری الکترونیکی از قسمت‌های مختلفی تشکیل می‌شود که ذیلاً در مورد آنها توضیحاتی ارائه می‌شود:

1) ماشین خودپرداز (ATM)

به طور خلاصه ماشین‌های خودپرداز (ATM), پردازنده‌ها یا پایانه‌های الکترونیکی هستند که توسط بانکها برای تسهیل کار مشتریان بانک, در مکانهای خاصی نصب می‌شوند و به طور 24 ساعته در دسترس مشتریان می‌باشند.

مشتریان از طریق این ماشین‌ها می‌توانند کارهای زیر را انجام دهند:

1ـ برداشت وجه از حساب

2ـ درخواست صورت حساب بانکی

3ـ به حساب گذاشتن چک یا وجه نقد

4ـ علاوه بر موارد فوق از طریق ATM می‌توان بلیط هواپیما, اوراق قرضه, سهام خریداری نمود و نسبت به پرداخت صورت‌حسابهای آب و برق و... را اقدام نمود.

2) ماشین‌های نقطه فروش EFT POS

اساساً EFt POS به معنی انتقال الکترونیکی وجوه در نقطه فروش می‌باشد. به عبارت دیگر EFT POS دستگاهی است که طبق آن یک مشتری در نقطه‌ای از زمان و مکان که در آنجا کالا یا خدماتی را می‌خرد, با استفاده از اشکال مختلف تعیین هویت ایمن و حلقه اتصال الکترونیکی مطمئن, وجه را از حساب خود در یک بانک یا مؤسسه مالی, به فروشنده منتقل می‌کند. یکی از اشکال رایج تعیین هویت ایمن موجود, کارت پلاستیکی با یک نوار مغناطیسی می‌باشد که روی آن مشخصات ویژه فرد (PIN) تعبیه شده است.

کند بودن رشد این دستگاهها به علت محدودیت‌های برون‌مرزی بانکها, فقدان زیرساخت‌های مناسب (مانند خدمات شبکه‌ای ملی, نارسایی‌های آموزش مشتریان, درگیر بودن مؤسسات مالی, مشتریان و تعداد زیادی فروشنده به طور همزمان و...) می‌باشد.

3) بانکداری تلفنی

بانکداری تلفنی, عبارت است از انجام یک معامله تجاری خرده بین بانک و مشتریان از طریق تلفن.

تسهیلات بانکداری تلفنی شامل موارد زیر می‌باشد:

1ـ بررسی مانده و گردش حساب

2ـ پرداخت صورت‌حسابها

3ـ مدیریت وجوه نقد

4ـ خدمات پیام (پیامهای غیرساختاری, پیامهایی که دارای قالب مشخصی نیستند.)

5ـ انتقال وجه نقد به سایر حسابها

4) بانکداری اینترنتی

در حال حاضر بانکداری خانگی از طریق اینترنت, به وسیله کارت‌های بدهکاری مدرن (مثل کارت هوشمند) صورت می‌پذیرد. این کارت‌ها فهرستی از خدمات مالی همچون چک الکترونیکی, پرداخت صورت‌حسابها, و سایر خدمات بانکداری خرده که به وسیله بانکها ارائه می‌شود را به نمایش گذارده است. ترکیب رایانه‌های خانگی و کارت‌های حافظه‌دار رایانه‌ای سبب شده که بتوان اطلاعات مربوط به حساب را بر روی آنها منتقل نمود.( MU Yibin 2003)

مزایای بانکداری الکترونیک

v       کاهش هزینه ها بصورت مستقیم وغیر مستقیم

v      افزایش بهره وری

v      استفاده از راهبردهای تجارت الکترونیک

v      ارائه خدمات جدید به مشتریان

v      تمرکز بر کانالهای توزیع جدید

v      یکپارچه سازی کانالهای مختلف

v      مدیریت اطلاعات

v      هدایت مشتریان به سمت کانالهای مناسب با وی‍ژگی های مطلوب

v      حفظ و گسترش مشتریان جدید(افزایش سهم بازار)

(کهزادی 1380)

ریسکهای متداول عملیات بانکداری

v    ریسک اعتباری(Credit Risk)

اختمال یا خطر پرداخت وام توسط وام گیرنده ریسک اعتباری نامیده میشود.با توجه به سهم اندک سرمایه بانکها از کل ارزش دارائیهای آن ه کافی است که درصد کمی از وام ها قابل وصول نباشد تا بانک با خطر ورشکستگی روبرو شود.

v    ریسک نقدینگی(Liquidity Risk)

خطر بروز کمبود نقدینگی برای تامین هزینه های جاری و تقاضاهای سپرده گذاران در بانکها ریسک نقدی نامیده میشود.

v    ریسک بازار(Market Ris)

 تغییرات در انواع نرخ ها می تواند مدیریت پروتفولیوی دارائیهای بانک  را خصوصا در زمینه دارائیهایی چون اوراق بهادار قابل معامله و اوراق قرضه دولتی با بحران مواجه کند.این تغییرات میتواند قیمت  بازاراوراق موردنظر را دستخوش تغییر نماید.

Mircea Georgescu ) )

ریسک های خاص بانکداری الکترونیک

v    اتصالات ارتباطی و اختلالات مربوط به آنها

 v    امنیت رایانه ها، حمله به سیستم، دسترسی افراد غیر مجاز به اطلاعات

v    مسایل امنیتی کارتهای بانکی

v    ریسک عملیاتی ناشی ازپرداخت های الکترونیکی

v    از بین رفتن صحت داده ها به دلیل اشتباهات

 v    قوانین و مقررات و مسائل حقوقی و قضایی

v    عدم اطمینان یا از بین رفتن اعتماد مشتریان

v   ریسک های ناشی از برون سپاری فعالیتها( 2003 MU Yibin)

مراحل فرآیند مدیریت ریسک در عملیات بانکی

1.      استاندارد سازی: تعیین استانداردها و الگوها جهت مدل سازی ریسک

2.      محاسبه: تعیین مقدارکمی  ریسک بر اساس مدل های مورد نظر

3.      محدود سازی دامنه پذیرش ریسک

4.      مدیریت ریسک:تعیین برنامه های راهبردی مناسب برای کنترل،تقلیل و پوشش ریسک

اصول مدیریت ریسک از دید کمیته بال

الف) نگرش مدیریت ارشد و هیأت مدیره

v    نگرش اثربخش مدیریتی جهت پوشش ریسکهای  بانکداری الکترونیک

v    انسجام و جدیت فرآیند نگرش مدیریت

v    ثبات وانسجام در فرآیند کنترل ایمنی جنبه های کلیدی

ب)کنترلهای ایمنی

v    معیارهای مناسب برای تأیید مشتریان

 v    عدم انکار و پاسخگویی در قبال تراکنشهای الکترونیکی

v    معیارهای مناسب برای کسب اطمینان از تفکیک وظایف

v    اعمال کنترلهای قانونی در شبکه داده ها، کاربردها و سیستم های الکترونیکی

v    انسجام داده های حاصل از تراکنشهای الکترونیکی و اطلاعات و حفاظت از آنها

v    حسابرسی تراکنشهای الکترونیکی

v    محرمانه شمردن اطلاعات بانکی مهم

ج)مدیریت ریسک قانونی و رایج

v    تفکیک مناسب خدمات بانکداری الکترونیکی

v    محرمانه تلقی کردن اطلاعات مشتری بر طبق قوانین

v    برنامه ریزی اقتضایی در جهت تداوم کسب و کار و ایجاد ظرفیتهای فعال

v    برنامه ریزی جهت پاسخگویی سریع به وقایع بحرانی(basel committee)

منابع

v  منوچهری, ساسان, ”سیر تحول فناوری اطلاعات و ارتباطات در بانکداری“, همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی جزیره کیش, 11ـ13 اردیبهشت ماه 1380

v    راهوار, منصور, ”پول الکترونیکی, نشریه داخلی بانک ملی ایران, 1379.

v  کهزادی, نوروز, ”بانکداری الکترونیکی: پیش‌نیازها, محدودیت‌ها و روشهای پیاده‌سازی آن در ایران“, پیک توسعه, شماره 27, خرداد و تیر ماه 1380

v    کهزادی, نوروز, مدیریت ریسک در بانکداری الکترونیکی, مجموعه مقالات چهردهمین همایش بانکداری اسلامی

·   جشه فراهانی صدیقه (1386)، بررسی و ارزیابی رویکرد های انتقال از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی در ایران ( مطالعه موردی بانک پارسیان) ، عمل نیک صادق دانشگاه تهران دانشکده فنی                

1)  the Basel Committee on Banking Supervision , Risk Management

Principles for Electronic Banking

http://bis.org/pub1/bcbs98.pdf2) 

3)  Mircea Georgescu  SOME ISSUES ABOUT RISK MANAGEMENT FOR E- BANKING

University “Al. I. Cuza” Iasi,

Faculty of Economics and Business Administration,

Department Business Information Systems

B-dul Carol I, Nr. 22A, 700505, Iasi, Romania

4)  MU Yibin    E-Banking:Status, Trends, Challenges and Policy Issues

November 2003